Dolina rzeki Rospudy

Dolina rzeki Rospudy znajduje się w zachodniej części Puszczy Augustowskiej. Ten jeden z najcenniejszych kompleksów torfowiskowych w Polsce, jak do tej pory nie został objęty ochroną obszarową (oprócz włączenia w granice obszaru chronionego krajobrazu). Jest to miejsce występowania licznych rzadkich i chronionych gatunków roślin, a także cenna ostoja zwierząt. Przyrodnicza wartość wynika przede wszystkim z rozległości doliny oraz braku jakiejkolwiek ingerencji ze strony człowieka w jej stosunki wodne. Nienaruszony układ hydrologiczny warunkuje istnienie zanikających bądź już zanikłych gdzie indziej unikatowych siedlisk oraz związanych z nimi gatunków roślin i zwierząt.
Bogactwo doliny Rospudy stanowi kilkadziesiąt zespołów roślinnych: torfowiskowych, szuwarowych, leśnych, wodnych, źródliskowych i murawowych (Sokołowski 1996). Wśród roślin naczyniowych, obok licznych gatunków pospolitych powszechnie spotykanych w Puszczy Augustowskiej, występuje szereg rzadkich, a wśród nich 35 gatunków podlegajacych ochronie prawnej – w tym ok. 20 przedstawicieli rodziny storczykowatych, 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi i 23 gatunki z polskiej „czerwonej listy”.

Najrzadsze i najcenniejsze gatunki roślin naczyniowych występujące w dolinie Rospudy to miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis, posiadający tu jedyne stanowisko w Polsce (Sokołowski 1988, Adamowski, Keczyński 1998, Adamowski 2001), trzy gatunki chronione w ramach Dyrektywy Siedliskowej UE – skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus, lipiennik Loesela Liparis loeselii i obuwik pospolity Cypripedium calceolus, a także m.in. brzoza niska Betula humilis, wielosił błękitny Polemonium caeruleum, wyblin jednolistny Malaxis monophyllos, kukułka (stoplamek) krwista o żółtawych kwiatach Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca, wełnianika delikatna Eriophorum gracile i wełnianeczka alpejska Baeothryon alpinum (Sokołowski 1989 (1990), 1996, P. Pawlikowski, E. Jabłońska, K. Brzezińska, H. Piórkowski 2002-2003, mat. npbl.). Podobnie flora mszaków zawiera liczne gatunki reliktowe (Karczmarz, Sokołowski 1988), takie jak np. Paludella squarrosa.

Na terenie tym planowane jest utworzenie rezerwatu przyrody. Wchodziłby on również w skład projektowanego Augustowsko – Druskiennickiego Transgranicznego Obszaru Chronionego (obejmującego przygraniczne obszary Polski, Litwy i Białorusi).

Ze względu na uwarunkowania geomorfologiczne, hydrologiczne, biotyczne, strukturę krajobrazu oraz istniejace i proponowane obszary chronione, obszar ten uznano za węzeł o znaczeniu międzynarodowym w Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – PL.

Już od kilku lat trwają ustalenia, którędy miałaby przebiegać, oczekiwana przez mieszkańców Augustowa, obwodnica tego miasta. Jest nieuniknione, aby w którymś miejscu przecinała ona dolinę rzeki Rospudy. Pytanie brzmi: w którym?
Na wybór trasy przebiegu wywierały w toku ustaleń nacisk różne grupy interesu. Według przyrodników należałoby poprowadzić obwodnicę Augustowa w ten sposób, aby omijała unikalne torfowiska położone w południowym odcinku doliny Rospudy. Przecięcie ich przez drogę szybkiego ruchu może nieodwracalnie zniszczyć ten, jeden z niewielu zachowanych do dnia dzisiejszego w stanie nie przekształconym przez człowieka, skrawek dzikiej przyrody.

Członkowie Stowarzyszenia Chrońmy Mokradła w roku 2003 przeprowadzili na tym terenie wstępne rozpoznanie szaty roślinnej oraz siedlisk. Analizowany obszar obejmował południowy odcinek doliny, od mostku koło Świętego Miejsca na północy po jezioro Necko na południu. Dolina na tym odcinku ma zróżnicowaną szerokość – od 50 m na północy po 1200 m w miejscu występowania rozległych, otwartych torfowisk mechowiskowych na północ od ujścia Szczeberki. Ponad dno doliny wznosi się wysoczyzna morenowa, a różnice wysokości dochodzą do 10 – 15 m.

W układzie roślinności południowej części doliny Rospudy wyróżnić można kilka stref, układających się w poprzek doliny.
Najbliżej koryta, w nurcie rzeki rozwija się roślinność wodna. Występują tu zbiorowiska ze związków Potamion i Nymphaeion. Poza tym, miejscami w nurcie Rospudy rozwijaję się zbiorowiska wodnych jaskrów Ranunculus (d. włosienniczników – Batrachium) i rzęśli Callitriche, należące do związku Ranunculion fluitantis 1,2.

W bliskim sąsiedztwie koryta występują szuwary właściwe, które miejscami zajmują również duże fragmenty torfowisk doliny (ponad 80 ha), głównie w północnej części obszaru. Są reprezentowane przez trzcinowiska Phragmitetum australis, zespół mozgi trzcinowatej Phalaridetum arundinaceae, a także zespół manny mielec Glycerietum maximae. Nieco dalej od koryta spotkać można kolejny typ szuwaru – szuwar turzycowy. Zbiorowiska wysokich turzyc zajmują w dolinie około 25 ha. Są to głównie zbiorowiska Caricetum appropinquatae 1, Cicuto-Caricetum pseudocyperi 1, rzadziej Caricetum distichae 1 i Caricetum ripariae 1 a miejscami również Thelypteridi-Phragmitetum.

W środkowej części omawianego obszaru, za strefą szuwarów w kierunku krawędzi doliny, występuje rozległe otwarte torfowisko niskie/przejściowe z roślinnością mechowiskową z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Mechowiska zajmujące powierzchnię ponad 100 ha, stanowią unikatowe i najceniejsze siedlisko doliny Rospudy. Występują tu najrzadsze gatunki roslin. Jest to także miejsce lęgowe ptaków wodno-błotnych. Torfowisko jest bardzo dobrze uwodnione, duże jego fragmenty pozostają całkowicie otwarte, bez wkraczających nawet pojedynczych krzewów wierzb czy brzóz. Występują tu zbiorowiska z dominacją niskich turzyc – Carex rostrata, C. lasiocarpa, C. lepidocarpa oraz mchów brunatnych – gł. Tomenthypnum nitens, Drepanocladus s.l., Calliergonella cuspidata i Aulacomnium palustre, a miejscami również torfowców. Większą część tego typu zbiorowisk znad Rospudy, zgodnie z obowiązują klasyfikacją, zaliczyć można do trzęsawisk ze związku Caricion lasiocarpae 1,2. Wiele płatów nawiązuje jednak (niekiedy wprost należy) do żyźniejszych mechowisk ze związków Caricion nigrae i Caricion davallianae 1,2. Strefę otwartych torfowisk okalają bagienne lasy i zarośla sosnowo-brzozowe, zaliczane do zespołu Thelypteridi-Betuletum pubescentis 1,2*. Występują one przede wszystkim w środkowej części omawianego terenu (zwłaszcza tam, gdzie dolina jest najszersza), zajmując powierzchnię blisko 300 ha. Są na opisywanym terenie reprezentowane przez fitocenozy zachowane w stanie naturalnym bądź zbliżonym do naturalnego, o korzystnych warunkach wodnych. W bezpośrednim sąsiedztwie otwartych torfowisk znaczne powierzchnie zajmują zbiorowiska o charakterze zarośli bądź bardzo luźnego, niskiego lasu (z brzozami, sosnami i wierzbami). Część z nich reprezentuje zespół brzozy niskiej (tzw. rokiciny) Betulo-Salicetum repentis.
Dalej, przy granicy z mineralnymi zboczami doliny, występują świerczyny na torfie bądź olsy. Świerczyny na torfie Sphagno-girgensohnii Piceetum 1,2* zajmują zwykle niewielkie powierzchnie na skrajach doliny, pomiędzy bagiennymi lasami brzozowo-sosnowymi a lasami na mineralnych zboczach doliny.

Olsy doliny Rospudy (zespół Carici elongatae-Alnetum 1) są „modelowo” wykształcone i bardzo dobrze zachowane. Ich dobre uwodnienie sprawia, że posiadają w większości naturalny charakter. Na niektórych odcinkach doliny zajmują spore powierzchnie (ponad 50 ha), a największe ich fragmenty występują w brzeżnej strefie doliny i sąsiedztwie rzeki, szczególnie w północnej części obszaru objętego opracowaniem oraz w sąsiedztwie ujęcia Rospudy do jez. Necko. Związane są zwykle z miejscami zasobniejszymi, o nieznacznym ruchu wód w poziomie, znajdującymi sie na silniej rozłożonych torfach niskich powstałych najczęściej w zbiorowiskach roślinności szuwarowej, w warunkach immersyjnych.

Bory mieszane i sosnowo-świerkowe bory świeże, występujące na wyniesieniach wokół doliny i miejscami na mineralnych „wyspach” w jej obrębie, należą do związku Dicrano-Pinion. Część z nich, o zachowanym świetlistym charakterze, stanowi siedlisko grupy rzadkich gatunków światłorządnych o kontynentalnym typie zasięgu.

Wyżej przedstawiona poprzeczna strefowość roślinności nie jest utrzymana na całej długości omawianego odcinka doliny Rospudy. Niewielkie obszarowo płaty innych zbiorowisk roślinnych występują rozrzucone w różnych jej częściach. Należą do nich:

• Torfowisko wysokie w fazie „dolinkowej” – znajdujące się w obrębie rozległego otwartego torfowiska niskiego/przejściowego z roślinnością mechowiskową, a występujące na stosunkowo niewielkim obszarze (ok. 4 ha). Znajdujemy tu płaty roślinności ze związków Rhynchosporion albae 1,2* i Sphagnion magellanici 1,2* z przewagą tych pierwszych. Torfowisko to jest w fazie inicjalnej; powstaje w wyniku zmiany sposobu zasilania wodą na torfowisku niskim (na korzyść wód opadowych).
• Źródliska niewapienne występujące przy krawędzi doliny, w postaci niewielkich śródleśnych enklaw, na które składa się głównie zbiorowisko Cardamine amara – Chrysosplenium alternifolium 1,2.
• Łęgi olszowo-jesionowe występujące miejscami na skrajach doliny i nad ciekami, gdzie są zasilane wodami spływającymi ze zbocza doliny. Czasem, rzadko pojawiają się też na podłożu mineralno-organicznym w sąsiedztwie koryta Rospudy oraz stanowiącej jej dopływ Szczebry. Przeważają tu łęgi olszowo-jesionowe Circaeo-Alnetum 1,2*.
• Zbiorowiska roślinności wodnej w starorzeczach, gdzie występują głównie osokowiska Hydrocharitetum morsus-ranae 1,2 oraz zbiorowiska rzęs z klasy Lemnetea.
• Bory bagienne Vaccinio uliginosi-Pinetum 1,2*, zajmujące niewielkie fragmenty torfowiska w obrębie kompleksów zarośli i lasów brzozowo-sosnowych.
• Grądy występujące miejscami na mineralnych wyniesieniach w obrębie doliny i na jej zboczach. Należą do zespołu Tilio-Carpinetum 1. Charakterystyczną cechą wielu grądów na zboczach doliny Rospudy jest, podkreślająca ich „północny” charakter – przewaga lipy w drzewostanie. W miejscu części lasów grądowych występują obecnie drzewostany z dominacją świerka.

1   Siedlisko przyrodnicze, podlegające ochronie na mocy Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r.
2   Siedlisko, którego ochrona wymaga tworzenia obszarów chronionych, zamieszczone w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.
*   siedlisko priorytetowe

Więcej o Rospudzie

• ADAMOWSKI W., KECZYŃSKI A., Miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis i jego ochrona w projektowanym rezerwacie Rospuda /w:/ Parki narodowe i Rezerwaty przyrody, tom 17, nr 2/1998, s. 69-74.
• KARCZMARZ K., SOKOŁOWSKI A. W., Projektowany rezerwat torfowiskowy Rospuda w Puszczy Augustowskiej /w:/ Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 19, nr 6/1988, s. 58-65.
• SOKOŁOWSKI A. W., Flora roślin naczyniowych rezerwatu Rospuda w Puszczy Augustowskiej /w:/ Parki narodowe i Rezerwaty przyrody, tom 9, nr 1/1988, s. 33-34.
• SOKOŁOWSKI A. W., Miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis w Puszczy Augustowskiej /w:/ Chrońmy przyrodę ojczystą, 44, nr 4/1988, s. 70-74.
• SOKOŁOWSKI A. W., Zbiorowiska roślinne projektowanego rezerwatu Rospuda w Puszczy Augustowskiej /w:/ Ochrona Przyrody, nr 53/1996, s. 87-130.
• SOKOŁOWSKI A. W., KOT J., Przyroda województwa suwalskiego, Suwałki 1996, s. 72-73.

Ewa Jabłońska
Paweł Pawlikowski

Fot. by Artur Mikołajewski, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons